Özündən qaçmaq olmur

Kənan Hacının gələcək kitabına ön söz

Əsəd Cahangir

Elə adamlar var ki, onları ilk dəfə nə zaman gördüyünü dəqiq xatırlarsan, ili, ayı, günü, hətta saatınacan. Elələri də var ki, yaddaşına hissolunmadan girərlər - gözə soxulmadan, “mən də varam, korsunuz, niyə məni görmürsünüz?!” deyə qışqırıqsız, yazısı, zamanla tanıdığın, dəyərləndirdiyin səbri, təmkini, inadıyla… Və bir gün başa düşərsən ki, söz Bu Adam üçün vasitə yox, məqsəddir, əyləncə, peşə, sənət yox, qaçılmaz tale, pozulmaz alın yazısıdır.
Kənan Sözə möhür kimi alın basanlardandır. Hər onu görəndə alnındakı bu möhürün izlərinə bir az da kədərlə baxıram. Fikrimdən dəfələrlə özümə verdiyim bir sual keçir: “Bu nə söz sevdasıdır axı? Ondansa torpaq əkib-becərmək, yaxud konfet sexində işləməyin daha faydalı olmazdımı?”. Amma sualı vermir, eləcə fikrimdən keçirirəm… Çünki dünyada Allahdan aşağı heç kimi, sevgidən başqa heç nəyi olmayan bu buzovnalı balasının sözə ilahi pərəstişində qəribə bir şey də görmürəm. Axı o, çoxlarından fərqli sözlə ilişgisini əngəlləyəcək maneələrdən azad birisidir.
Gənc şair son illər geniş yayılmış yapon hoqquları tərzində yazdığı bir şeirində deyir:

Tale başım üstdə səma kimidi,
qaçıram, hey qaçıram…
altından çıxa bilmirəm.

Bu üç misradan bir kitab bağlamaq olar, taleyin qaçılmazlığına dair kitab. Bundan minillərdir ki, yazılıb, yazılacaq da, amma Kənan məlum-məşhur, total və fatal fikri özəl biçimləyib. Əslində, yeni söz yoxdur, onun yeni biçimləri isə sonsuzacandır. Söz dərzilərinin hesabına bu əskidən əski gəlin təzədən təzə don geyər.
Şöz odur ki, səni yanından min yol etinasız keçdiyin, fikir vermədiyin şeylərə yeni gözlə baxmağa vadar etsin. Hər dəfə onun yanından keçəndə onunla ilgili sözü də anasan. O öz müəllifinin düşüncəsindən çıxıb səninkiləşə, yaddaşının bir küncündə də olsa, aşiyan qura.
Kənanın bu hokkusunu oxuyan kimi də bilirsən ki, daha göylərə bu misralarsız baxa bilməzsən. Alın yazın kimi bu misralar da hara getsən, başın üstündə olar. Aylar, illərlə, bəlkə də ömürlük bu misraları zümzümə edər, onların havasıyla gedərsən, amma yol bitməz, tükənməz, hara qaçsan da, altında durduğun göylər kimi… Füzulinin “Deyil bihudə gər yağsa, fələkdən başimə daşlar, binasın tişeyi-ahimlə viran etdiyimdəndir”, Müşfiqin “Tərlansan, göydən enməzsən, torpaqlarda sürünməzsən, mən dönsəm də sən dönməzsən, yaşa, könül, yaşa, könül”, Vahidin “Girmə, ey aşiq, diyari-məhəbbət bəlalıdır, nə ibtidası var, nə də bir intəhası var”, Ramiz Rövşənin “Bu zalım dünyayla neyləyəcəksən, necə çıxacaqsan öz qabığından”, yaxud “Hamı günahkardı dünyada, amma dünyada heç kimin günahı yoxdu” misraları və neçə-neçə şairin, neçə-neçə misrası kimi…
Hərənin yaddaşında bir söz ağacı olar, hər yarpağı bir misra. Elələri də var ki, on kitabından bir yarpaq da çıxmaz. Kənanın bu misraları ilə söz ağacımda üç yarpaq da puçurladı.
Onun hikmətlə aşılanmış şeirlərini oxuyanda bir qənaəti təsdiqlərsən. Şair kimdir? Quşu, ağacı, hətta daşınacan bütün dünyanı canlı görən kəs. Gözünü dünyaya açıb dəmir-beton texnologiyası, urbanistik sivilizasyon içində şaşıran əski çağ adamı! Gözəl yurdunun nerədən daranmasını insandan - Qaraca Çobandan daha öncə sudan, ağacdan, itdən, qurddan soran Qazan xan. Cavabında su susar, ağac dil açmaz, it hay verməz, qurd ulamaz. Hətta qaracalar da öz aralarında dil tapmaz, bir-birini anlamaz. Qloballaşma çağırışlarına rəğmən, dünyanın vəhdəti, ahəngi anbaan pozular… Və burdan gerçəkləşməsi günbəgün daha mümkünsüz şair sevdası başlar - əski dil və ruhu restavrasiya cəhdi. Ənənəvi şair tənhalığı və bu tənhalıqdan doğan ağrının özülündə duran da yəqin ki, budur - şairin əski içi ilə modern dışarı arasındakı uçurumdan doğan əlacsızlıq.
Dünyaya mifopoetik duyğusallıq açısından baxan Kənan daş, ağac, quş dilindən tərcüməçi, onun şeirləri isə daş, ağac, quş dilindən çevirmələrdir. Ən dahi tərcüməçi orijinalı olduğu kimi çevirə bilməz, ən istedadlı şair də daşın, ağacın, quşun dilini adam dilinə çevirməkdə acizdir. Onun gücü uzaqbaşı bu adamüstü dilə başqalarından bir az çox yaxınlaşmağa yetərlidir. İlk baxışdan qəribədir, amma əsil poeziya bizi adamlıqdan çıxarar, gəl ki, heyvan ayaqlarının altına salmaq yox, mələk qanadlarının üstünə qaldırmaqla. Kənan da aşağıdakı şeirində ağacca düşünüb, adamca danışır.

Sınmış budaqlardan
Qan damcılayır
yarpaqlar tökülür göz yaşları tək
son dəfə torpağı
sıxır ovcunda
erkən quruyan ağac

İnsan öz dilində danışar, quş öz dilində səslənər, ağac öz dilində cilvələnər, daş isə… Daşdan ötə sükütün dili başlar. O dilsiz dili insanın da, quşun da, ağacın da, daşın da anlamaq gücü var. O dilsiz dildə insan quşa, quş ağaca, ağac daşa, daş da insana dönər. O dalğa yox, enerjidir, onu kənardan eşitmək yox, içdən duymaq olar. Amma dünyanın ən ünlüləri belə, əslində həmin vadiyi-vəhdət dilini sonacan bilməyib, hətta Sokrat, yaxud Şəms Təbrizinin özü belə… Əgər bilsəydilər, danışmaz, sükut edərdilər və onların adını bilməzdik. Olsun ki, bu dili bilənlər olub, sadəcə biz onları bilmirik, çünki sükut içində gediblər. Axı demək yazmaqdan, sükut hər ikisindən ciddidir.
Modern çağın milyardlarla insanı kimi Kənan da unudulmuş o dili bilmir, amma onun nə vaxtsa var olduğunu şair olaraq duyur. Dilə gəlməyən o dil əslində bir Allah, bütün dünyanı içdən qapsayan və ona həyat verən bir səs, təvazökar bir işıqdır! Texnogen eranın vur-çatlasınında getdikcə daha eşidilməz olan bu səs indi yalnız içimizdə dillənər, neon lampalarının gözqamaşdırıcı parıltısında getdikcə daha görünməz olan bu işıq indi ancaq virtual dünyamıza nur saçar:

Dünyanın hər yerində
eyni dildə ağlayır uşaqlar
eyni dildə çağlayır sular
uşaqların heyrəti önündə
susmağı öyrənir böyüklər
eyni dildə susur
dərin quyular
… dünyanın hər yerində
eyni dildə danışır
sirri qoruyan sükut
Dünyanın hər yerində
eyni dildə danışır Allah

Kənan dünyaya bu adamüstü dil məntiqi ilə yanaşır. Onun poetik universumunun ənənəvi dil və düşüncə məntiqinə zidd bütün paradoksal sonucları, metaforik kəşfləri də bu “məntiqsizliyin” məntiqindən doğar:

Vətəni sevgimiz yox,
Nifrətimiz xilas edəcək.
Yaxud,
insanlar
vətəndə yaşamağa
məhkum olunmuşlardı..
Və yaxud,
Uşaqlığımı
köhnə evimizin
eyvanına əyilən
ərik ağacının kölgəsində
dəfn etdim
indi o yerdə bir kötük qaralır
başdaşı əvəzi…
Və nəhayət,
Alışan gündüzün
külüdür gecə
bu kül altda
köz kimidir
ulduzlar

Kənan şeir də yazır, ədəbi-publisistik məqalə də, hekayə də… Bu nədir? Universal istedadın təzahürü, yoxsa hələ külçə halından çıxıb emal olunmamış istedad? Yəqin ki, ikincisi. Amma əsas janr dağınıqlığı yox, özünüaxtarışlardır, bəzən uğur, bəzən uğursuzluqla nəticələnən axtarışlar. Gənc yazarın külçə istedadının esse, məqalə, hekayə kimi məhsullarında da hələ ki, onun şairliyi aparıcıdır. Bəlkə də vaxt gələr bu şeir, esse, məqalə və hekayələrin müəllifi öz qəti janr məcrasını tapar, bəlkə elə ömrünün axırınacan məcrasız sellər kimi axar. Bu barədə qəti hökm imkansızdır. Nədən yazır-yazsın, hansı formanı, hansı janrı seçir seçsin, biz uzaqbaşı ona Allahın, xeyirin, işığın, sevginin, gözəlliyin tərəfində durmağı arzu edə bilərik. Amma, bizcə, bir məsələ şübhəsizdir: o, öz estetik kredosunu müəyyənləşdirib, seçimini eləyib, yaradıcı kəsin önündə duran ilkin işi həll edib. Şeirlərindən birində, bir qədər də satirik dillə hətta öz estetik kredosunu bəyan da edib:

Bas səsilə şeir oxuyur
arabir gəyirir
şeir, nə şeir?!
leş qoxuyur
deyəsən şeiri turp yeyə-yeyə yazıb
indi də bizi tərifləyib
başımızda turp əkmək istəyir

Gözəllik sevgisi və eybəcərliyə ikrah! Bu estetik etiqad Kənanın bəlkə istəsə belə, cazibəsindən qopa bilməyəcəyi yer, altından çıxa bilməyəcəyi göylərdir. Bu günkü mətbuatda isə nə yeri, nə göyü qaralamadan çoxlu adlar səslənər, amma ad hələ imza, mətbuata çıxmaq hələ ədəbiyyata gəlmək deyil. Çoxunu yadda saxlamaq da çətin, zatən yadda qalası elə bir işləri də yoxdur. Yəqin bəzilərinin yadda qalmaq, seçilmək üçün elədikləri cığallıq da bu üzdən: kömürə ağ, qatığa qara söyləmək, kiməsə ilişmək, kiməsə öcəşmək, kimisə təhqir etmək, klassikləri suçlamaq, Peyğəmbərə həqarət, hətta Tanrının özünə belə əl aparmaq!
Bəziləri isə vicdanını qovluğa qoyub qoltuğuna vurar, əyilə-əyilə kabinetlərə girib-çıxar, mənsəb sahiblərinin özləri bir yana, dünyasını dəyişmiş cədd-əqrabasına belə yalmanar, bir, iki, üç, yüz yol, axır ki, amaclarına yetər, öncə ödül, dalınca iş, sonra ev alar, gələcəyinə də fəxri məddah adı, simasızlıq şöhrəti ordeni almağı düşünərlər. Siyasi mənsubluğundan tutmuş ədəbi-estetik mövqeyinəcən hər şeyi bir qırpımda dəyişən bu dəstənin də yazdıqları bir şey olmaz. Çünki istedad haqq aşiqliyi, həqiqət sevgisidir, buqələmun ürəyi onu duymaz. Birincilərin aşırı eqoizmi və ikincilərin aşırı simasızlığı əslində bir medalın iki üzüdür. Amma üzdən ayrı olsalar da, Siam əkizləri kimi kürəkləri bitişikdir - hər ikisinin mahiyyətində eyni mən+fəətpərəstlik durar, hər ikisi özlərini Sözdə yox, sözdə Özlərini axtarar. Kənan nə onlardandı, nə də bunlardan.
Söz isə Tanrı kimidir, təkəbbürü sevməz, saxtakarlığı bəyənməz, fədakar aşiqlər, kamikadzelər istər. “Məni sevirsənsə, son köynəyini ver, axır tikəni böl, hər şeydən, hamıdan əl çək, canından belə keç, ardımca qoş!” söylər. Və özünü bu hökmə İsmayıl itaəti, İsmayıl imanı ilə qurban verənləri ən gözlənilməz yerdə, ən son anda müjdələr. Kiminin buna dözümü yetər, kiminin yox. Nə xoş ki, özünü Sözün hökmünə təslim edənlər də var. Kənan Hacı da onlardan biri…
Kənan bu çağ yanğını içində dilsiz itaətlə gözlərini yumub, qurbangah daşının üstünə uzanan İsmayıla bənzər, başının üstündə sərt həyatın laqeydlik xəncəri. Tanrı isə ilham mələklərinin qanadlarında elə hey söz müjdəsi göndərər, misra-misra… “Məhəmməddən artıqmısan? Ona ən böyük hədiyyəm Söz oldu” deyər. Onun buna səbri yetərmi, günlərin bir günü dözməyib, Şeytan və onun yer üzündəki xəlifələri tərəfə keçməz, sağa, sola sapmaz ki? Deyə bilmərəm. Amma hansısa tərəddüd anında başını qaldırıb, səmaya baxsa, ulduz-ulduz hərflərlə bu sözləri oxuyacağına əminəm:
Özündən qaça bilməzsən…